.

.

25.12.2014

Ikona Narodzenia

W samym centrum ikony, na przecięciu poziomej i pionowej linii znajduje się łono Maryi, ponieważ w Nim w chwili Zwiastowania Bóg stał się człowiekiem. Jeżeli przyjrzymy się położeniu Dzieciątka zauważymy, ze leży Ono nieco wyżej niż Maryja, bliżej sfery właściwej Bogu, bo jest Ono Synem Boga, który z Maryi wziął swoje ciało.

Wydarzenie Bożego Narodzenia jest bardzo częstym tematem w sztuce. I właśnie dlatego, ze Bóg stał się człowiekiem, stał się dotykalny i widzialny ikona, czyli plastyczne przedstawienie obecności Boga, w ogóle jest możliwa. Opowiada ona o spotkaniu bóstwa i człowieczeństwa. Medytacja nad ikoną.

Treści w niej zawarte ukazują całość historii zbawienia. Wyraża się to przez ruch rotacyjny scen, który skupia się na środku, gdzie Bogurodzica pogrążona jest w absolutnym bezruchu, w skupieniu rozmyślając nad cudem.

Zgodnie z tradycją wschodnią miejscem narodzin Zbawiciela jest grota, przedstawiona w centralnej części ikony. Przed nią leży Maryja na czerwonym posłaniu. Jej szaty są purpurowe. Czerwień to kolor krwi symbolizujący także przekazywanie życia, podkreśla fakt, że Maryja użyczyła ciała Jezusowi. Purpura z kolei świadczy o godności Maryi, ponieważ jest barwą cesarską. Niektórzy w Jej szatach dopatrują się brunatnej barwy pokory. Maryja jest odwrócona od Dzieciątka, ma to ukazywać przepaść jaka dzieli Ją od nieogarnionego Boga. Ikony ukazują przede wszystkim tajemnicę Wcielania stąd być może brak psychologizujących prób ukazania macierzyńskiej więzi i czułości w stosunku do dziecka. Podczas gdy na niektórych ikonach Bogarodzica zwrócona jest ku Dziecięciu, zachowując w Swym sercu wszystko, co o Nim mówiono, lub też patrzy prosto przed siebie na świat zewnętrzny, liczne inne ikony ukazują jak spogląda na Józefa i poprzez to spojrzenie wyraża niejako współczucie dla jego stanu ducha. Ikona nawołuje w ten sposób do wyrozumiałego i empatycznego podejścia do ludzkich wątpliwości i braku wiary.

Gest podparcia głowy wyraża ból wynikający ze świadomości Maryi jaka śmierć czeka Jej Syna. Dzieciątko zawinięte w pieluszki podobne do całunu spoczywa w kamiennym żłóbku przypominającym grób, umieszczonym w grocie. Czerń wewnątrz groty, bardzo rzadko używana w ikonografii, wskazuje na śmierć, grzech, otchłań. Grota stanowi tylko tło wydarzenia i jego drugi plan, z której wyłoniło się nowe, zbawcze światło życia. W niej mistycznie narodził się Chrystus, aby uwolnić Adama, a wraz z nim całą ludzkość. Jest to bardzo świadome nawiązanie autora do stwierdzenia, że narodziny Jezusa zapowiadają Jego śmierć. To także obraz Boga jako Światłości, która zstępuje w ciemność świata oczekującego na to światło.
Ta sama treść została wyrażona także przez geometrię, która posiada pewną symbolikę. Ikona Bożego Narodzenia skomponowana jest na planie krzyża, gdzie na przecięciu linii poziomej symbolizującej śmierć i zmartwychwstanie oraz pionowej ukazującej centralny punkt tajemnicy Wcielenia, czyli spotkanie nieba z ziemią. Ikona zapowiada więc w pośredni sposób krzyż, jako cel Wcielenia. Nad spokojem Betlejem rozciąga się już konieczność krzyża.

Jeżeli z lewego górnego roku zakreślimy ćwierćokrąg, dla którego promieniem będzie górna krawędź i jednocześnie drugi ćwierćokrąg z prawego dolnego rogu, dla którego promieniem będzie dolna krawędź, wówczas utworzy się owalna przestrzeń wyrażająca wychylenie się ziemi ku niebo i zstąpienie nieba ku ziemi. W tej przestrzeni spotkania znajduje się Maryja. W samym centrum ikony, na przecięciu poziomej i pionowej linii znajduje się łono Maryi, ponieważ w Nim w chwili Zwiastowania Bóg stał się człowiekiem.
Jeżeli przyjrzymy się położeniu Dzieciątka zauważymy, ze leży Ono nieco wyżej niż Maryja, bliżej sfery właściwej Bogu, bo jest Ono Synem Boga, który z Maryi wziął swoje ciało. Główka Dzieciątka znajduje się w poziomie na tej samej linii, co głowa Maryi, a w linii pionowej dokładnie nad łonem Maryi.

Wół i osioł umieszczone są w tej scenie ze względu na słowa proroka Izajasza: Wół rozpoznaje swego Pana i osioł żłób swego właściciela (Iz 1,3). Wół to także zwierzę ofiarne, a osioł nasuwa skojarzenia z wjazdem Jezusa do Jerozolima, jak Król Pokoju. Wół i osioł to nie tylko, zgodnie z antyczną mitologią, zwierzęta karmiące człowieka. Wskazują one przede wszystkim na człowieczeństwo Chrystusa. Wśród Ojców Kościoła pojawiają się także opinie że wół, jako zwierzę czyste symbolizuje Żydów a osioł, jako zwierzę uważane za rytualnie nieczyste oznacza pogan. To także podkreślenie dramatu, ze pomimo swego przyjścia nie zostaje rozpoznany przez Izraela, a cześć oddają Mu bezrozumne zwierzęta, kilku pasterzy i przybysze.

Z Niebios na Dzieciątko i Maryję spływa promień zakończony gwiazdą w kręgu i rozdzielający się na trzy promienie, które symbolizują jedność Trójcy. Jeden promień wychodzący z górnego trójkąta oznacza jedną osobę Boga Słowa. Wychodząc z gwiazdy promień dzieli się na trzy blaski, co wskazuje na udział w tej tajemnicy zbawienia Trzech Osób Trójcy Świętej. Częściowo odsłonięte u góry koło symbolizuje Boga Ojca, zaś małe koło wewnątrz zstępującego promienia oznacza Świętego Ducha, natomiast Syn Boży w Osobie Dzieciątka spoczywa w żłobku.

Wokół znajdują się sceny uzupełniające kompozycję.

Do góry, po lewej stronie widzimy trzech Mędrców podążających za gwiazdą. Symbolizują oni trzy okresy w życiu człowieka. Ewangelia nie określa ich liczby, ale od XII w. przyjęło się uważać, iż było ich trzech, bowiem cyfra ta kojarzyła się z trzema okresami życia i dlatego zaczęto ich przedstawiać jako różniących się wiekiem (jeden jest młodzieńcem, drugi w wieku dojrzałym, trzeci starcem). Trzy były również złożone przez nich dary: złoto (symbol królewskiej godności Chrystusa), kadzidło (symbol Jego Boskości) i mirra (wskazująca na śmierć, którą miał ponieść dla zbawienia ludzkości). Trzej Mędrcy są też symboliczną zapowiedzią trzech niewiast niosących wonności. Mędrcy dzięki ludzkiej wiedzy dostrzegli gwiazdę i to doprowadza ich do Króla. Poprzez scenę uwielbienia ze strony Mędrców Cerkiew zaświadcza, iż przyjmuje i uświęca wszelkie ludzkie nauki, które ku niej prowadzą, o ile względne światło poza-chrześcijańskiego objawienia, doprowadza tych, którzy mu służą, do nabożeństwa światła Absolutu.
Poniżej znajdują się aniołowie z pochylonymi głowami, zakrywający sobie twarze, co było bizantyjskim gestem wyrażającym cześć i szacunek dla Pana. Aniołowie, znajdujący się zwykle po lewej stronie ikony, zwracają się ku górze, do Źródła Światła, zaś aniołowie (lub jeden anioł) z prawej strony pochylają się ku pasterzowi, jako słudzy człowieczeństwa. W ich pochyleniu wyraża się anielska opiekuńczość i bezustanne czuwanie anioła stróża.

Sceny umieszczone poniżej postaci Maryi pochodzą z apokryfów.

Na dole, po lewej autor umieścił siedzącego na kamieniu Józefa. Wyraźnie trzyma się on na uboczu, co wskazuje na fakt, że nie jest on ojcem Dzieciątka. Na jego twarzy maluje się głęboki niepokój, niedowierzanie, zauważa się wątpliwości, przygnębienie, lęk, a niekiedy nawet prawie rozpacz. Z głową opartą na dłoni rozmyśla o tajemnicy narodzin z Dziewicy, nie mogąc do końca uwierzyć w to, co mu się przydarzyło. Tuż przed nim stoi zgarbiony, siwobrody, odziany w skóry, bosy starzec (na niektórych kompozycjach ma rogi i ogon) z kijem w dłoni. To duch zwątpienia próbujący zasiać w sercu Józefa wątpliwości. Jednak aureola nad jego głową wskazuje nad zwycięstwo nad kusicielem. Postać Józefa jest jednocześnie symbolem wszystkich ludzi, którzy wahają się co do rzeczywistości Wcielanie i przekroczenie porządku natury, które się w tym wydarzeniu dokonuje.

Na dole, po prawej widać kąpiel Dzieciątka, która jest zapowiedzią chrztu w Jordanie, a także chrztu wszystkich ludzi. Dwie niewiasty przygotowujące kąpiel Dzieciątka. Jedna przedstawiana jest w chwili, gdy nalewa z dzbana wodę, a druga ręką sprawdza jej ciepłotę. Niekiedy Dziecię znajduje się już w misie, do połowy zanurzone w wodzie. Motyw niewiast przygotowujących kąpiel został zaczerpnięty z apokryfów. Wskazuje on na człowieczeństwo Bożego Dzieciątka. Omywanie to symbol pokory Boga, który przyjmuje posługę ze strony ludzi i równa się z nimi w swej niemocy. Kształt naczynia, w którym dokonuje się kąpiel kształtem przypomina kielich, co może stanowić nawiązanie do kielicha eucharystycznego.

Do góry, z prawej strony widać aniołów zwiastujących Dobrą Nowinę pasterzom. Pasterze są przepasani na znak gotowości do drogi. Tak jak Mędrców prowadzi ludzka wiedza, tak pasterzy prowadzi wiara i ufność. Jednocześnie symbolika związana z barankiem i pasterzem zwraca uwagę na Chrystusa. W pasterzach, synach Izraela, którzy jako pierwsi oddali chwałę Dziecięciu, dostrzegamy początki Kościoła pośród narodu wybranego, a w mędrcach - "zaczątku narodów" - Kościół wychodzący do świata pogan. Z jednej strony widzimy pasterzy - prostych naturalnych ludzi, z którymi świat z wysokości wchodzi w bezpośredni kontakt podczas ich codziennego, wypełnionego pracą życia; z drugiej strony zaś mędrców - ludzi oddanych wiedzy, którzy poprzez obiekt swych dociekań musieli przebyć długą drogę od wiedzy o tym, co względne, do poznania tego, co prawdziwe.

Tło zostało wykonane ze złota, czyli koloru symbolizującego światło oświecające świat swoim blaskiem, nie przeniknionym dla ludzkiego poznania.

Całościowa wymowa ikony ukazuje najgłębszy sens Narodzenia Jezusa. Chrystus jest wcielonym Bogiem, który przemienia cały świat. Cała scena Narodzenia rozgrywa się w scenerii górskiej. Sprawia to wrażenie, że wszystko wkoło nie jest martwe, lecz pełne trwożnego i radosnego zarazem ruchu. 

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz